Ελένη Πριοβόλου: «Όταν νικάς τον φόβο, κάνεις βήμα προς την ελευθερία»

«Η φτώχεια και η ανεργία και η έλλειψη ιδεολογικού προσανατολισμού δημιουργούν πρόσφορο έδαφος για να αναπτυχθεί το ναζιστικό μόρφωμα»

«Η λογοτεχνία δεν είναι φωλιά, είναι κραυγή», λέει η Ελένη Πριοβόλου. Με τη βελούδινη γραφή της χτυπάει ανελέητα κάθε δυσμορφία της κοινωνίας και των συστημάτων που πληγώνουν τους ανθρώπους. Καθώς συζητάμε για το καινούργιό της βιβλίο «Το δέντρο με τις φωλιές» (εκδόσεις Καστανιώτη), γίνεται εμφανής η προσήλωσή της στην έννοια του πολίτη. Είτε γράφει ιστορικά μυθιστορήματα είτε βιβλία για παιδιά ή αναμετριέται με μεγάλα ζητήματα που απασχολούν τον σύγχρονο άνθρωπο, όπως στην προκειμένη περίπτωση το μεταναστευτικό-προσφυγικό, φροντίζει να θυμίζει με κομψότητα πόσο πολιτική πράξη είναι η γραφή. «Η λογοτεχνία και η Αριστερά είναι η ζωή μου ολόκληρη» ομολογεί. Καθώς θυμάται τις πρώτες ώρες του απριλιανού καθεστώτος όταν έζησε τον απόλυτο φόβο, καθώς ο χωροφύλακας εισέβαλε στο σπίτι με μια κλοτσιά στην πόρτα για να συλλάβει τον πατέρα της, επιμένει ότι «όταν νικάς τον φόβο, κάνεις βήμα προς την ελευθερία». Καθώς κοιτά προς το μέλλον, διαγιγνώσκει ότι «η Τεχνητή Νοημοσύνη δεν θα ενδιαφέρεται για έναν Τολστόι, έναν Μπαλζάκ, έναν Ντοστογιέφσκι». Από τα νεοναζιστικά μορφώματα μέχρι την ένδεια του εκπαιδευτικού συστήματος και από τη δραστηριοποίησή της στο Δίκτυο Γυναικών Συγγραφέων κατά της Έμφυλης Βίας και των Γυναικοκτονιών «Η Φωνή της» μέχρι την Τεχνητή Νοημοσύνη, η Ε. Πριοβόλου μιλάει με νηφαλιότητα για όλα όσα την κινητοποιούν ως πολίτη και την εμπνέουν ως συγγραφέα.

Η Ιστορία και η πολιτική είναι ενσωματωμένες στη λογοτεχνία σας. Αν είναι δύσκολο να διαχειριστεί κανείς την Ιστορία, πόσο εύκολο είναι να γράψει για μεγάλα ζητήματα του παρόντος;

Και στις δυο περιπτώσεις είναι δύσκολη η αναμέτρηση. Χρειάζονται συνειδητότητα και ευθυκρισία. Όταν πρόκειται για τα ιστορικά γεγονότα, απαιτείται βαθιά γνώση ούτως ώστε να μην γίνεται η Ιστορία ένα χαλί πάνω στο οποίο απλώς θα κινούνται κάποιοι ήρωες. Η Ιστορία είναι βίωση με καταλυτικές συνέπειες στις ζωές των απλών ανθρώπων, από τους στρατιώτες που θα πέσουν στα πεδία των μαχών, τους πολίτες που θα ταλαιπωρηθούν, θα ξεσπιτωθούν, θα πάρουν τους δρόμους της προσφυγιάς, θα υποστούν τις συνέπειες των ιστορικών λαθών μέχρι τους βασανισμούς και τις εξορίες όσων αντιτάχτηκαν στην υποδούλωση ή στην υποτέλεια. Όπως, όμως, τα ιστορικά γεγονότα, έτσι και τα μείζονα σημερινά προβλήματα αποτελούν την κινητήρια δύναμη για να πιάσω το μολύβι ή να πατήσω το πλήκτρο του υπολογιστή. Εκείνο, όμως, που με συγκλονίζει και με τροφοδοτεί τα τελευταία χρόνια είναι το προσφυγικό ζήτημα.

Γι’ αυτό αποφάσισες να γράψεις το «Δέντρο με τις φωλιές»;

Όταν είχαν αρχίσει να φτάνουν οι πρώτοι θαλασσοδαρμένοι πρόσφυγες στα παράλια της Λέσβου και να εγκαθίστανται στους εκεί καταυλισμούς, είχα επισκεφτεί το σχολείο προσφύγων Mosaik στη Μυτιλήνη. Εκεί γνώρισα έναν Νιγηριανό πρόσφυγα ποιητή, συναπαντήθηκα με νέους ανθρώπους από τη Σιέρα Λεόνε, το Κονγκό, τη Σενεγάλη, το Ιράν και το Αφγανιστάν. Ήμουν ήδη προβληματισμένη με το προσφυγικό, αλλά όταν ήρθα σε επαφή με τις προσωπικές ιστορίες αυτών των ανθρώπων, ένιωσα σαν να ανταλλάσσαμε το αίμα μας, όχι απλά τις λέξεις μας. Θεωρώ ότι η μοίρα των απλών ανθρώπων είναι δεμένη με την ίδια αλυσίδα. Μέσα σε αυτή τη συνθήκη άρχισα να γράφω το «Δέντρο με τις φωλιές».

Ο φόβος, η αγάπη, η ελευθερία είναι το δυνατό τρίπτυχο του βιβλίου σου. Η ηρωίδα σου, η Μαρία, έρχεται σε όρους μια χαρά και με τα τρία αυτά στοιχεία. Οι κοινωνίες μας μπορούν;

«Η αγάπη είναι ο φόβος που μας ενώνει με τους άλλους» γράφει ο Μανόλης Αναγνωστάκης. Χρειάζονται επαναστατικές διαδικασίες για να τα κατακτήσει κανείς και τα τρία. Η ηρωίδα μου έκανε μία μεγάλη ανατροπή. Επαναστάτησε εναντίον της βολής της, κατ’ αρχάς. Γκρέμισε την προηγούμενη «ασάλευτη» ζωή της και πήγε να ζήσει ολομόναχη μέσα στον κάμπο, καλλιεργώντας λουλούδια και παρατηρώντας τον τρόπο λειτουργίας της φύσης και, κυρίως, τις οικογένειες των πουλιών, ενδημικών και αποδημητικών. Έρχεται όμως -αθέλητα στην αρχή- σε επαφή με τους ξένους, τους πρόσφυγες εργάτες γης, τους οποίους εκμεταλλεύονται σε συνθήκες δουλοκτησίας τα ίδια της τα αδέλφια που ήταν μεγαλοεπιχειρηματίες αγρότες. Οι ίδιοι αυτοί άνθρωποι είχαν θέσει ένα νοητό σύνορο ανάμεσα στην αδελφή τους και σε «εκείνους», τους «αόρατους ανθρώπους, και κανένας από τις δυο πλευρές δεν είχε το δικαίωμα να διαβεί αυτό το σύνορο. Μέχρι που ένας από αυτούς, ο Νιζάν -Ροχίνγκια στην καταγωγή-, αθετεί τη συμφωνία και πλησιάζει το δέντρο προκειμένου να στήσει φωλιές για τα πουλιά που δεν μπορούν να φτιάξουν τις δικές τους και να τα προστατεύσει από τον δριμύ επερχόμενο χειμώνα. Αυτή η πράξη είναι που δένει τη Μαρία με τον Νιζάν, γιατί αυτός ο ξένος ενδιαφέρεται για ό,τι αγαπάει κι εκείνη. Μετά απ’ αυτό η Μαρία ξεπερνάει τον κατασκευασμένο φόβο -άρα και επιβεβλημένο- και πάει να γνωρίσει από κοντά «εκείνους», που έγιναν τελικά οι δικοί της άνθρωποι. Η άλλη της φαμίλια.

Ο φόβος χειραγωγεί, αυτό το νιώθουμε έντονα τα τελευταία χρόνια. Μπορεί να κινητοποιήσει επίσης;

Η έγχυση του φόβου στις ζωτικές λειτουργίες του εγκεφάλου αποτελεί την κυρίαρχη μέθοδο των καθεστώτων. Ακόμα και της κατ’ επίφαση δημοκρατίας. Χρειάζονται και εδώ υποψία, γνώση, αρετή και τόλμη για να μην σε παραλύσει ο φόβος, συνεπώς να σε καταστήσει ανάπηρο νικημένο και έρμαιο αποφάσεων που δεν συμμετείχες στην επιλογή τους. Οι μέρες της πανδημίας είναι ένα καλό παράδειγμα προς έρευνα. Αν αιχμαλωτιστείς στα πλοκάμια του φόβου, το σύστημα που σε χρησιμοποίησε ως πειραματόζωο έχει θριαμβεύει και εσύ πήρες τη θέση του υποτακτικού. Όταν νικάς τον φόβο, κάνεις βήμα προς την ελευθερία.

Ένιωσες ποτέ έναν τόσο έντονο φόβο που σε παραλύει;

Ναι. Όταν στα οκτώ μου χρόνια άνοιξε ξαφνικά η πόρτα του σπιτιού στο χωριό μου από την κλοτσιά ενός αξιωματικού της Χωροφυλακής. Εισέβαλε στο σπίτι μας ένας πολύ άγριος άνθρωπος με στολή και μαζί με τους δύο χωροφύλακες άρπαξαν με πολύ βίαιο τρόπο τον πατέρα μου. Γι’ αυτούς ήταν κομμουνιστής, για μένα ήταν ο πατέρας μου. Το πιο σοκαριστικό ακόμα ήταν τα λόγια της μάνας μου: «Μη μιλάς γιατί κινδυνεύει ο μπαμπάς». Γι’ αυτά τα γεγονότα έγραψα τα «Χάρτινα πουλιά», το πρώτο μου βιβλίο για ενήλικες.

Πώς είναι να μεγαλώνει ένα παιδί μέσα στη δικτατορία;

Είναι σαν να φυλακίζουν τη σκέψη σου μέσα σ’ έναν ασκό ερμητικά κλεισμένο με βουλοκέρι. Εκείνο που πραγματικά με έκανε να τρομάζω ήταν το τρίπτυχο της υποδούλωσης, όπως ονομάζω το «πατρίς, θρησκεία, οικογένεια», το οποίο σου επιβαλλόταν. Δεν το επέλεγες. Άρα, όλη σου η παιδαγωγία στηριζόταν πάνω σε αυτό. Και το χειρότερο. Έμοιαζε φυσιολογικό. Η παιδική ηλικία είναι μια φενάκη. Τα παιδιά ζουν σκληρά κάτω από τη δυναστεία των ενηλίκων, ακόμα και αν είναι τρυφεροί γονείς. Προσωπικά, ακόμα νιώθω την ανάσα του χαφιέ, την αναγκαστική παρουσία του πατέρα μου στο αστυνομικό τμήμα, τη βέργα του δασκάλου λόγω της αυταρχικής αγωγής, τη διαρκή παραίνεση της μάνας μου «μη μιλάς, κινδυνεύει ο μπαμπάς», τα δύσκολα εφηβικά χρόνια γεμάτα φόβους και ενοχές. Όμως όλα τούτα ενεργοποίησαν το λογοτεχνικό μου τάλαντο και καθόρισαν τη στάση μου ως πολίτη.

Πολύ αργότερα, όταν η αδελφή του Μουστακλή, συνάδελφος και φίλη, μου αφηγήθηκε τις λεπτομέρειες για τα βασανιστήρια που υπέστη ο αδελφός της, ένιωσα μίσος για τον μηχανισμό που παράγει βασανιστές. Και το χειρότερο, η εποχή μας συνεχίζει να εκτρέφει τέρατα που βασανίζουν ανθρώπους μέσα σε φυλακές, σε στρατόπεδα συγκέντρωσης μεταναστών, σε κέντρα κράτησης προσφύγων, σε αστυνομικά τμήματα, όπως αυτό της Ομόνοιας, ή να δημιουργεί Γκουαντάναμο.

Τι ξεχνάμε σήμερα από εκείνη την απριλιανή αποτρόπαιη ιστορία;

Φοβάμαι πως αν φύγουν από τη ζωή όσοι έχουν εμπλακεί άμεσα ή έμμεσα με τη σκοτεινή σελίδα της δικτατορίας οι νέες γενιές δεν θα γνωρίζουν την αλήθεια ή θα τη μαθαίνουν παραποιημένη μέχρι να ξεχαστεί ή να καταστεί παράγραφος στα σχολικά εγχειρίδια του μέλλοντος. Η Ιστορία διδάσκεται όπως συμφέρει την κυρίαρχη ιδεολογία. Έτσι είναι στο χέρι μας μέσα από καταγραφές αλλά και την προφορικότητα να κρατάμε αναμμένο το καρβουνάκι στην ιστορική μνήμη.

Στο βιβλίο σου ο νεοναζισμός είναι παρών. Σε φοβίζει;

Δε με φοβίζει απλώς, με τρομοκρατεί. Η φτώχεια και η ανεργία, η έλλειψη ιδεολογικού προσανατολισμού, το έλλειμμα ανθρωπισμού στην Παιδεία, η κατασκευή αρπακτικών μέσα από το σύστημα της αριστείας δημιουργούν πρόσφορο έδαφος για να αναπτυχθεί το ναζιστικό μόρφωμα ως κουλτούρα ανάμεσα στις νέες γενιές. Το ζήτημα του εκφοβισμού που ασκείται στη σχολική κοινότητα δεν είναι κάτι απλό. Όταν ο πιο δυνατός, αντί να προστατεύει τον αδύναμο ή τον διαφορετικό, προσπαθεί να τον καθυποτάξει μέσω της βίας, είναι πολύ ανησυχητικό. Η τραπ μουσική, επίσης, προάγει σε μεγάλο βαθμό το ναζιστικό μοντέλο.

Η έννοια του πολίτη καλλιεργείται στις μέρες μας;

Πρέπει να καλλιεργείται, αρκεί να αλλάξει το πλαίσιο ώστε να σταματήσει ο μηχανισμός εκείνος που παράγει πελάτες και όχι πολίτες, και να συνειδητοποιήσουμε ότι κάθε σύστημα τους πελάτες τους χρησιμοποιεί, αλλά τους πολίτες τους τρέμει. Μεγάλη ανάγκη έχουμε η εκπαίδευση να γίνει παιδεία. Από την εκπαίδευση έχουν αφαιρεθεί τα τρία βασικά στοιχεία για την ανάπτυξη του πολίτη: ο πολιτισμός, οι ανθρωπιστικές σπουδές και η πολιτική επιστήμη. Αφήνουμε τα παιδιά μας χωρίς προσανατολισμό και χωρίς πυξίδα. Τα μετατρέπουμε από ερευνητικούς ανθρώπους σε προκατασκευασμένα εξαρτήματα.

Την εποχή της Τεχνητής Νοημοσύνης ο συγγραφέας ποιον ρόλο έχει;

Αν ήμουν ο Τζορτζ Όργουελ θα μπορούσα ίσως να γράψω ένα βιβλίο για την ιστορία του μετανθρώπου. Δεν είμαι όμως και παρακολουθώ απλώς με δέος αυτό που συμβαίνει και πρόκειται να συμβεί. Πιστεύω ότι η Τεχνητή Νοημοσύνη θα υποκαταστήσει πολλές καθημερινές ανθρώπινες λειτουργίες, ωστόσο εκείνο που με γοητεύει είναι μέχρι πού μπορεί να επεκταθεί ο νους. Να κατασκευάσει ο ίδιος τον αντικαταστάτη του καταστρέφοντας τον εαυτό του. Όμως ο ίδιος ο άνθρωπος πρέπει να βάλει έναν φραγμό και μια ηθική απέναντι στη διαφαινόμενη αυτοκαταστροφή του, που, κακά τα ψέματα, προέρχεται από τη δική του καταστροφική μανία. Εκείνο που με τρομάζει ως συγγραφέα είναι μην έρθει η εποχή που το πνευματικό ον αντικατασταθεί από την τεχνολογία. Ήδη το πνευματικό αγαθό, όπως είναι το βιβλίο, έγινε προϊόν. Νομίζω ότι το απώτερο μέλλον της Τεχνητής Νοημοσύνης δεν θα ενδιαφέρεται για έναν Τολστόι, έναν Μπαλζάκ, έναν Ντοστογιέφσκι.

Σε μια περίοδο που οι Έλληνες συγγραφείς αποφεύγουν κατά κανόνα να δηλώσουν την πολιτική τους ένταξη, εσύ δεν διστάζεις να δηλώνεις αριστερή. Δεν ανησυχείς μήπως είσαι εκτός του πολίτικαλ κορέκτ;

Ποιοι συγγραφείς αποφεύγουν να τοποθετηθούν στα πράγματα που συμβαίνουν γύρω τους; Αυτοί που τους στηρίζει ένα συγκεκριμένο μιντιακό και πολιτικό σύστημα και που βρίσκονται κοντά στους φορείς της εξουσίας. Για μένα -γιατί γνωρίζω αρκετούς συγγραφείς σαν κι εμένα- η λογοτεχνία και η Αριστερά είναι η ζωή μου ολόκληρη. Ζω μέσα τους και όχι παράλληλα. Μεγάλωσα μέσα σε ένα αριστερό περιβάλλον, με πατέρα Μακρονησιώτη και θείους επίσης. Αγωνίζομαι μέσα από τις θέσεις του αριστερού κινήματος και τις αρχές της κοινωνικής δικαιοσύνης, της ισότητας των ανθρώπων και της αλληλεγγύης, επιδιώκω να τις μεταφέρω στα βιβλία μου, αλλά και να πράττω σύμφωνα με αυτές.

Δεν υπάρχει ο κίνδυνος να διολισθήσει κανείς στη στρατευμένη λογοτεχνία;

Η καλή λογοτεχνία είναι στρατευμένη από μόνη της, αφού υποτάσσεται στους κανόνες της αισθητικής, της φόρμας του γλωσσικού εργαλείου. Όσο για τα νοήματα, η λογοτεχνία οφείλει να είναι έντιμη απέναντι στις πανανθρώπινες αξίες. Αν αυτό εντάσσεται στην παρεννοημένη έννοια της στράτευσης, τότε ας το βρουν οι κριτικοί, οι ερευνητές, οι ινστρούχτορες τέλος πάντων τι είδους λογοτεχνία κάνει κάποιος.

Δραστηριοποιείσαι στο Δίκτυο Γυναικών Συγγραφέων κατά της Έμφυλης Βίας και των Γυναικοκτονιών «Η Φωνή της». Θεωρείς ότι η ενδοοικογενειακή βία ή η έμφυλη βία έχει ιδεολογικό πρόσημο;

Θεωρώ ότι τα πάντα μέσα στην κοινωνία έχουν ιδεολογικό πρόσημο. Η αυστηρή υπακοή στις κοινωνικές νόρμες, η επικόλληση αρνητικών ετικετών στις γυναίκες που δεν προσαρμόζονται, οι άκαμπτοι ρόλοι που έχουν δοθεί σε άνδρες και γυναίκες από τη γέννησή τους, ροζ-μπλε, η μειωμένη πρόσβαση στα επαγγέλματα που κατατάχτηκαν στα αντρικά, η έλλειψη οικονομικής ανεξαρτησίας και η βία, όλα συντείνουν να βάζουν φραγμούς σε όσα οι γυναίκες είναι και μπορούν να πετύχουν.

Τι σε φοβίζει ιδιαιτέρως αυτή την περίοδο;

Κατ’ αρχάς, ο νεποτισμός στον δημόσιο βίο. Ήτοι η οικογενειοκρατία. Η προπαγάνδα των μίντια που δίνουν ψευδή εικόνα της κατάστασης μέσα σε μια χώρα όπου οι πολίτες δεν ευδαιμονούν σε σχέση με τους αριθμούς. Τα μπαλώματα των επιδομάτων που δεν ανεβάζουν το βιοτικό επίπεδο, απλώς κλείνουν τρύπες στη μεγάλη κουρελού της κοινωνίας. Η χλεύη που ονομάζεται «καλάθι». Της νοικοκυράς, της νονάς και τα συναφή. Με τρομάζει η διαρκώς αυξανόμενη βία και ειδικά ανάμεσα στους νέους. Οι μαφιόζικες πρακτικές και το έλλειμμα στη Δικαιοσύνη. Με τρομάζει που μεγάλο μέρος του λαού σιωπά. Μακάρι να φορτίζεται, γιατί, όπως λέει ο Γιάννης Ρίτσος, «η σιωπή δεν είναι καταφύγιο».

Η γραφή είναι η δικιά σου φωλιά στο δέντρο;

Η γραφή δεν είναι φωλιά, είναι κραυγή. Δεν σε προστατεύει, σε εκθέτει. Βάζεις τα στήθη μπροστά και προχωράς στη μάχη.

avgi.gr

 

Διαβάστε επίσης: Δήμος Αγρινίου: «Ζωές για Φάγωμα» και «Oscarwildestories» από τα Τμήματα Ενηλίκων Ερασιτεχνικού Θεάτρου