Ηρακλής Φίλιος: «Σε μία νέα διαλεκτική…»

«Κυριακή των Πατέρων της Α’ Οικουμενικής Συνόδου στη Νίκαια της Βιθυνίας (325 μ.Χ.). Οι Πατέρες της Εκκλησίας. Οι φωνές άσκησης μιας αυτοσυνειδησίας εκκλησιολογικής, βασισμένης στον λόγο και στην ζωή της Εκκλησίας. Βασισμένες στην παράδοση της. Όχι σε κάτι νεωτερικό, κάτι που έρχεται σε ρήξη με το παρελθόν, αλλά κάτι που διαφυλάττει την αλήθεια των πραγμάτων. 

Οι Πατέρες της Εκκλησίας, όλων των Οικουμενικών Συνόδων, δεν ενεργούσαν κατά τον εαυτό τους. Η αυθεντικότητα του ευαγγελικού λόγου που πήγαζε από το πρόσωπο του Χριστού και την σχέση των τριών προσώπων της Αγίας Τριάδος ήταν αδύνατο να αμφισβητηθεί. Βέβαια, εάν εισερχόταν σε περιπέτειες εμπειρισμού και νοησιαρχίας, ασφαλώς και δεν θα είχε καμία τύχη. Εκείνο που ήταν αυτός ο λόγος δεν ερμηνευόταν. Αποτελούσε εμπειρία, ένα διαρκές βίωμα. Εξάλλου, το δόγμα της Εκκλησίας είναι η ίδια η ζωή της, η εμπειρία που αποκτάται μέσα από την κατάφαση του ανθρώπου σε έναν Θεό που συνεχώς εκπλήττει και εκπλήττεται. 

Αυτοί οι Πατέρες πέρα από το γεγονός ότι κατάφεραν να διαφυλάξουν την αλήθεια της εμπειρίας, ως μετοχή στο γεγονός της μύησης στην αποκεκαλυμμένη αλήθεια, για την εποχή τους υπήρχαν απίστευτα πολύ μπροστά. Δεν χωράει οπισθοδρόμηση στους Πατέρες. Είναι ξένη η λέξη αυτή για τους Πατέρες. Το μαρτυρούν τα κείμενα τους, η δράση τους, η διδασκαλία τους. Η πατερική διδασκαλία αποτελούσε για την εποχή τους την πιο προοδευτική κίνηση του λόγου. Φυσικά, για τα δεδομένα της εποχής εκείνης. Ένας λόγος σε διαρκή κίνηση, ποτέ σε ακινησία. Πάντοτε μεταβαλλόμενος ως προς το ύφος, τις ανάγκες, ποτέ όμως ως προς την ουσία, την αλήθεια του. Ιδιαίτερα οι λόγοι του αγίου Ιωάννη Χρυσοστόμου και Μ. Βασιλείου αποτελούσαν κοινωνικό μανιφέστο για την κοινωνία εκείνης της εποχής, όσο κι αν επιχειρείται από αριστερούς κύκλους η διεκδίκηση μιας τέτοιας πρωτοτυπίας. 

Διαβάζοντας κάποιος τα κείμενα των Πατέρων του δημιουργείται μία αίσθηση. Αυτή η αίσθηση δεν έχει χρονικά όρια. Υπάρχουν ως έργα, όχι για να μας θυμίσουν ένα ένδοξο παρελθόν ή να υμνήσουν μία ανεπανάληπτη εποχή, αλλά υπάρχουν ως διαχρονικά έργα που ταξιδεύουν σε όλες τις εποχές και απευθύνονται σε όλους τους ανθρώπους. Δεν μπορούμε όμως να τους αφήσουμε εκεί. Ούτε απλά να τους φέρουμε στην εποχή μας, αντιμετωπίζοντας τους ως κάτι το ιδανικό μιας ιερής εποχής. Σ’ αυτή την περίπτωση δεν διαφέρουν σε τίποτε από ένα μουσειακό έκθεμα και το μουσειακό έκθεμα προκαλεί θαυμασμό και συγκίνηση επειδή κάποτε υπήρχε και σήμαινε ένα ένδοξο και λαμπρό παρελθόν.

Τέτοιους Πατέρες δεν τους έχει ανάγκη ο κόσμος. Θέλουμε τους Πατέρες απαγκιστρωμένους από το ηρωικό παρελθόν και όχι αγκυλωμένους σε μία κλειστή εποχή που πέρασε. Να τους αγγίξουμε. Να αφήσουμε τον λόγο τους να δημιουργήσει νέες ενσαρκώσεις, σε νέους αναδυόμενους περιβάλλοντες χώρους, σε κοινωνικά δεδομένα που δημιουργούν αποσύνθεση. Εκεί να έρθει και να ντυθεί ο λόγος την εποχή, την κάθε εποχή, την κοινωνία, την κάθε κοινωνία. Να ξεπεραστεί ο πατερικός φονταμενταλισμός, δραπετεύοντας από την στείρα εμμονή στα πατερικά κείμενα, εμμονή που εκφράζει τον συντηρητισμό. Δεν έχει σημασία για την νοηματοδότηση του κόσμου τι είπαν οι Πατέρες μόνο, αλλά πως ο λόγος αυτός θα έρθει στις μεταφυσικές αγωνίες της εποχής, δημιουργώντας σύγχρονο μεταφυσικό οπτιμισμό και πλήρωση της ανθρώπινης ύπαρξης και ανάδειξη της ιερότητας του ανθρωπίνου προσώπου από τα αδιέξοδα της τραγικότητας που δημιουργεί ο θάνατος ως αδημιούργητος και ‘’αφύσικος’’ κατά άγιο Γρηγόριο Νύσσης.

Δεν έχουμε ανάγκη από μία στείρα επανάληψη των πατερικών λόγων, ούτε μία επίμονη υπενθύμιση των έργων τους. Αυτά πώς θα διακονήσουν το ανθρώπινο πρόσωπο; Επαναλαμβάνοντας τους εκκλησιαστικούς συγγραφείς ανακαλούμε την σκιά των πραγμάτων. Το ζήτημα είναι πως θα εμπνευστούμε από την αλήθεια που έχει εσχατολογική αναφορά (‘’σκιά-εικόνα-αλήθεια’’ κατά όσιο Μάξιμο Ομολογητή). Ο καθηγητής Δρ. Φιλοσοφίας και Δρ. Θεολογίας και συντοπίτης Ιωάννης Πλεξίδας προβαίνει σε συνέντευξη του σε μία καταλυτική επισήμανση: ‘’Η υπέρβαση της πατερικής σκέψης δεν σημαίνει την άρνηση ή την απόρριψή της, αλλά τη δυναμική αφομοίωσή της. Πρόκειται για ένα άνοιγμα στην προοπτική του σήμερα ή καλύτερα, στην προοπτική του αύριο. Όσο ιερό και αν είναι το παρελθόν, γεγονός το οποίο δεν αμφισβητείται, δεν μπορεί και δεν πρέπει να ανάγεται σε αντικείμενο απόλυτου θαυμασμού. Θεωρώ ότι ο μητροπολίτης Περγάμου επιδιώκει την έξοδο της σύγχρονης ορθόδοξης θεολογίας από μια κακώς νοούμενη παραδοσιοκρατία, η οποία εμποδίζει και αποθαρρύνει κάθε καινούργια και ανανεωτική δημιουργική προσπάθεια. Είναι προφανές ότι επιθυμεί τον απεγκλωβισμό της σύγχρονης θεολογικής σκέψης από το παρελθόν’’.

Η θεολογία σήμερα δεν μπορεί να αναλώνεται στον διχασμό που δημιουργούν όσοι επιμένουν στην υπενθύμιση των Πατέρων ως πολέμιων των αιρετικών. Οι Πατέρες είναι πολλά περισσότερα. Και ο λόγος τους δεν εγκλωβίζεται στο παρελθόν. Έχει δυναμική. Έρχεται από πολύ μακριά για να διαμορφώσει τις εξελίξεις, αλλά περισσότερο για να δημιουργήσει καταστάσεις που θα διαμορφώσουν εξελίξεις. Δεν είναι μουσειακό κατάλοιπο μιας ευλογημένης και ανέγγιχτης εποχής. Αρκετά με την παραδοσιοκρατία που έχει εισβάλλει και αλλοιώνει το εκκλησιαστικό πνεύμα. Οφείλουμε να διαφυλάξουμε και να ερμηνεύσουμε την εποχή μας μέσα από συνθέσεις και απαγκίστρωση από το αυστηρό πνεύμα της ερμηνείας των Πατέρων. Έχοντας πάντα στον νου μας πως όσα έγινε ο Θεός, έγινε για το ανθρώπινο πρόσωπο και την διαφύλαξη της ιερότητας του. 

‘’Δεν υπεισερχόμεθα εις διάλογον επί των αυτονοήτων και πατροπαραδότων… Δεν θα επιτρέψωμεν την αλλοτρίωσιν της ευλογημένης εκκλησιολογίας όπως αύτη περιγράφεται ευθαρσώς εις τα κείμενα της ιστορίας μας. Δεν θα επιτρέψωμεν την συγκατάβασιν, την οικονομίαν, την ευγένειαν, τας μερικάς φιλόφρονας υποχωρήσεις, τας ενεργείας του περασμένου αιώνος, εις τας οποίας ατυχώς προέβησάν τινες των προ ημών, με όνειρον μίαν ενότητα, μακράν, όμως, της αυθεντικής και παλαιάς εκκλησιολογία’’, όπως είπε σε ομιλία του την Παρασκευή 11 Ιουνίου, ημέρα της εορτής του, η Α.Θ.Π. ο Οικουμενικός Πατριάρχης κ. Βαρθολομαίος».

Πρεσβύτερος Ηρακλής Φίλιος (Βαλκανιολόγος, Θεολόγος)

Κληρικός Ι.Μ. Σταγών & Μετεώρων